Działdowo – jest jednym z dwóch miast w powiecie działdowskim i w nim mieszczą się kluczowe instytucje. Miasto zajmuje powierzchnię  11,47 km², na której mieszka ok. 22 tys. osób. Działdowo jest węzłem kolejowym, posiada bezpośrednie połączenia z Warszawą, Olsztynem, Gdańskiem i Grudziądzem oraz rozwiniętą sieć dróg powiatowych i gminnych w powiązaniu z drogami wojewódzkimi. Zagranicznym partnerem jest ukraińskie miasto Truskawiec. Historia miasta oraz okoliczności jego założenia związane są bezpośrednio z kolonizacją terenów obecnego powiatu działdowskiego, jaką rozpoczęli pod koniec XIII w. Krzyżacy. W 1344 r. wielki mistrz krzyżacki Ludolf von König przy wstawiennictwie komtura ostródzkiego Heinricha von Meytz, wystawił przywilej lokacyjny Działdowa dla Nikolausa von Carbov, zaś ten ostatni zaproponował zbudowanie miasta w miejscu już istniejącej strażnicy. Budowę grodu rozpoczęto, ale von Carbov wycofał się z jego budowy. Kolejny akt lokacyjny wydał wielki mistrz Heinrich Dusemer von Arfberg za wstawiennictwem komtura ostródzkiego Günthera von Hohenstein w roku 1349 i tę datę uznaje się jako właściwą dla założenia miasta. Wtedy też wymierzono 30 włók ziemi miejskiej i ustalono granice. Działdowo otrzymało herb przedstawiający postać św. Katarzyny z fragmentem koła tortur i mieczem na błękitnym tle w gotyckim portalu. Po obu stronach portalu umieszczono tarcze ze znakiem rodowym komtura ostródzkiego Günthera von Hohenstein w formie biało-czerwonych szachownic.

Miasto wraz z niewielkim obszarem pozamiejskim tworzyło początkowo prokuratorię, a po najazdach litewskich (1375-1379), wójtostwo. Pierwszą szkołę parafialną zbudowano jeszcze przed 1409 r. W czasie wojny polsko-krzyżackiej Działdowo zostało bez trudu zdobyte (1410) przez wojska króla Władysława Jagiełły. Po klęsce krzyżackiej pod Grunwaldem, Działdowo oddane zostało księciu Ziemowitowi Mazowieckiemu, ale już 26 września 1410 r. rycerz Piotr ze Sławkowa zajął Działdowo i oddał je ponownie w ręce Krzyżaków. Na mocy II pokoju toruńskiego z 1466 r. Działdowo znowu stało się miastem krzyżackim do 1520 r., w którym to roku oddziały kasztelana płockiego, Andrzeja Krzyckiego ponownie zdobyły Działdowo. Niestety na krótko, ponieważ po złożeniu hołdu lennego przez ostatniego wielkiego mistrza krzyżackiego Albrechta, który po sekularyzacji zakonu stał się władcą Prus Książęcych, miasto i jego okolice weszły w skład tego państwa. Miasto przestało już być siedzibą wójta i na zamku rezydował kapitan jako urzędnik książęcy. Od tego momentu Działdowo zaczęło też pełnić funkcję dość istotnego punktu tranzytowego na szlaku handlowym z Polski do Gdańska. W 1549 r. wybuchła w mieście epidemia dżumy, która poczyniła dość duże spustoszenie. W 1550 r. wybuchł w mieście pożar, który strawił większość domów. Względny spokój działdowian w kolejnych latach przerwały wojny polsko-szwedzkie (1626–1629), chociaż miasto wyszło z nich bez większych strat. Dotknęły one jednak miasto w okresie „potopu szwedzkiego” (1655–1660), kiedy to  w pogoni za wojskami szwedzkimi jeden z polskich oddziałów splądrował i spalił miasto (1656), mordując mieszkańców lub uprowadzając ich w niewolę. Po pokoju oliwskim (1660) kapitanat działdowski przeżywał dość długi okres spokoju. W 1706 r., a następnie w 1733 r. i 1739, w mieście wybuchły ogromne pożary, które strawiły większość domów, kościół, ratusz i przytułek, doprowadzając do zubożenia działdowian. W latach 1709-1711 starostwo nidzickie obejmujące również okręg działdowski dotknęła fala dżumy, która przyniosła, wg źródeł łącznie 1399 przypadków śmiertelnych. W latach 1751-1752 wprowadzono w Prusach nowy podział administracyjny, na mocy którego kapitanat działdowski stał się częścią powiatu nidzickiego, miasto zaś siedzibą urzędu dominalnego. Na początku 1758 r. Działdowo zajęte zostało przez wojsko rosyjskie. Pobyt Rosjan oraz ich wyniszczające „gospodarowanie”, a także późniejsze odbicie miasta przez wojska pruskie (1762), zubożyły mieszkańców, którzy zaledwie zdążyli podreperować swoje mienie po klęskach pożarów. Zresztą nieostatnich. 11 lipca 1794 r. kolejny wielki pożar niemal doszczętnie strawił miasto. Kilkanaście lat później to, czego nie strawił ogień, zniszczyły wojny napoleońskie (1806–1813), w trakcie których miasto poniosło ogromne straty materialne. Kolejne lata przyniosły dość dynamiczny rozwój miasta, a zbudowanie trwałych połączeń drogowych do Nidzicy (1858), Lidzbarka (1860) i Dąbrówna (1861) oraz wytyczenie tras kolejowych z Malborka przez Działdowo do Mławy (1877) i z Działdowa przez Nidzicę do Olsztyna (1885), pozwoliło na wywóz produktów rolniczych i przywóz pożądanych produktów przemysłowych. Wybuch I wojny światowej spowodował kolejny regres w rozwoju miasta. Miasto zajmowały na przemian wojska rosyjskie i niemieckie, w wyniku czego zniszczeniu uległa większość domów, hotele, browar, fabryka likierów, kościół, ratusz, sąd, koszary i szpital. Po wojnie, na mocy traktatu wersalskiego, Działdowo przypadło Polsce i pełniło w okresie międzywojennym nie tylko funkcję ośrodka kulturowego, ale z uwagi na węzeł kolejowy oraz przygraniczne położenie, także strategicznego politycznie i militarnie. Działdowo w odrodzonej Polsce stało się również siedzibą powiatu, wchodzącego w skład województwa pomorskiego, a od 1938 r. warszawskiego. W 1920 r. przez ziemie powiatu oraz samo miasto przetoczyła się bolszewicka nawałnica. Po wkroczeniu wojsk bolszewickich do Działdowa komuniści z Ernestem Matznerem na czele utworzyli Komitet Wojskowo-Rewolucyjny i przejęli władzę w mieście, zezwalając oddziałom bolszewickim na kilkudniowe plądrowanie miasta. Polacy dość szybko poradzili sobie z bolszewikami i odbili Działdowo. Zniszczenia wojenne nie były dla miasta dotkliwe.

Po wojnie z bolszewikami Działdowo odwiedzane było m. in. przez premiera Wincentego Witosa i prezydenta Stanisława Wojciechowskiego. W latach dwudziestych powstały istotne z punktu widzenia potrzeb kulturalno-oświatowych mieszkańców Działdowa i okolic trzy instytucje: Państwowe Seminarium Nauczycielskie, którego dyrektorem został Józef Biedrawa, Muzeum Mazurskie i Mazurski Dom Ludowy. Warto w tym miejscu wspomnieć, że 5 września 2009 r. w Działdowie miały miejsce uroczystości i odsłonięcie tablicy pamiątkowej (przy wejściu do miejskiego ratusza) poświęconej m. in. członkom Komitetu Mazurskiego za ich udział w budowaniu życia kulturalno-społecznego w mieście i okolicach. Ważnym wydarzeniem w dziejach Działdowa była jego elektryfikacja, przeprowadzona na dwa lata przed wybuchem kolejnej wojny światowej. Po wkroczeniu wojsk hitlerowskich na tereny powiatu i zajęciu przez nich Działdowa rozpoczęły się masowe aresztowania polskich działaczy politycznych, społecznych i kulturalnych, a następnie ich mordy. Przez ręce oprawców z miejskiego więzienia Gestapo przeszło ok. 1 tys. osób, ponadto utworzone przez hitlerowców oddziały Selbstschutzu dokonywały masowej likwidacji wytypowanych przez siebie Polaków w utworzonym do tego celu na terenie dawnych koszar areszcie tymczasowym, przekształconym następnie w obóz przejściowy, a później w „wychowawczy obóz pracy”. Przez to miejsce przeszło do 1945 r. ok. 30 tys. więźniów, a ok. 10 tys. straciło w nim życie. Obóz przestał istnieć 18 stycznia 1945 r., ale „wyzwolenia” doczekali nieliczni, ponieważ większość z więźniów została wyprowadzona przez hitlerowskich oprawców dzień wcześniej.

9 maja 1965 r. odsłonięto w miejscu masowych egzekucji Polaków i Żydów niedaleko miejscowości Komorniki oraz w Działdowie przy ul. Grunwaldzkiej pomniki ku czci pomordowanych autorstwa olsztyńskiego rzeźbiarza Ryszarda Wachowskiego. Po zajęciu Działdowa przez wojska sowieckie w styczniu 1945 r. utworzono w nim Powiatową Komendanturę Wojenną, zaś w byłym hitlerowskim obozie – kolejny, tym razem sowiecki, o nazwie: „Obóz Nakazowo-Rozdzielczy NKWD Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych”. Ten nowy, sowiecki obóz, nie różnił się praktycznie niczym od poprzedniego, hitlerowskiego. Trafili do niego Polacy z Pomorza, Warmii i Mazur oraz Mazowsza posiadający w czasie okupacji hitlerowskiej III grupę niemiecką oraz Niemcy i „przeciwnicy nowej władzy”. Warto wspomnieć, że Działdowo było dla sowietów „miastem niemieckim“, dlatego też wielu mieszkańców miasta i okolicznych wsi, o ile nie trafiło do wspomnianego obozu, zostało po prostu rozstrzelanych. „Wyzwoliciele” dopuszczali się także masowych rabunków i gwałtów. Jeszcze w 1945 r. przystąpiono na terenie powiatu do „reformy rolnej”, a w mieście do odtworzenia zakładów obsługujących infrastrukturę miejską, czyli  gazownię, wodociągi, stolarnię, mleczarnię i założono Spółdzielnię Spożywców „Społem”. Inne, funkcjonujące w Działdowie przez następne lata zakłady, uruchomione zostały później, m. in. Huta Szkła (1947), Przedsiębiorstwo „Prozamet“ (1968), przekształcone z czasem w filię Gdańskich Zakładów Okrętowych Urządzeń Technicznych „Techmor“. W mieście pojawiła się także spora grupa ludności napływowej, głównie z powiatów mławskiego i ciechanowskiego. Dzięki inicjatywie lekarza Zygmunta Guzowskiego, postawiono nowy budynek szpitalny przy ul. Leśnej. Jego budowę rozpoczęto w marcu 1969 r., a zakończono 19 lipca 1974 r. Okres strajków robotniczych z 1980 r. zaowocował w Działdowie utworzeniem i legalizacją NSZZ „Solidarność”. Na czele związku stanął w mieście lekarz Sławomir Willenberg, który po wprowadzeniu stanu wojennego, podobnie jak inni miejscy działacze związkowi, został aresztowany i internowany. W wyniku przeprowadzonych w 1990 r. wyborów samorządowych wyłoniła się pierwsza po wojnie stricte „wolna“ rada miejska.

Pierwszym burmistrzem został na krótko Ryszard Duda, a po jego ustąpieniu z urzędu, Marian Janicki. W tym okresie powstało wiele zakładów świadczących o rozwoju gospodarczym zarówno miasta, jak i powiatu. Obecnie Działdowo, dzięki inwestycjom realizowanym z udziałem funduszy unijnych, powoli odzyskuje dawną świetność. W mieście odbywa się kilka imprez kulturalnych i sportowych o ugruntowanej w Polsce renomie. W mieście znajduje się również wiele zabytków. W centrum usytuowany jest kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego. Naprzeciw wejścia do kościoła znajduje się budynek, w którym mieściło się założone w 1921 r. Państwowe Seminarium Nauczycielskie. Przy kościele znajduje się również skwerek z pomnikiem św. Katarzyny Aleksandryjskiej, patronki miasta. Na centralnym placu miejskim znajduje się budynek ratusza, powstały na przełomie XIV i XV w., ale wielokrotnie przebudowywany. Obecny kształt nadano mu w 1796 r., ale w 1922 r. przeszedł gruntowną modernizację. Pod budynkiem zachowały się średniowieczne piwnice. W budynku znajduje się Urząd Stanu Cywilnego oraz, w latach 2013-2019, Interaktywne Muzeum Państwa Krzyżackiego. Oglądając budynek ratusza z zewnątrz, można zauważyć nad jednym z wejść herb miasta, wspomnianą wcześniej tablicę pamiątkową poświęconą ludziom zasłużonym dla Działdowa i okolic, a przed muzeum dwie rzeźby rycerzy zakonnych.

Z ratuszowej wieży rozbrzmiewa codziennie o 11:50 hejnał miejski autorstwa Danuty Czeczot. Wokół placu znajduje się sporo zabytkowych kamieniczek z XVIII, XIX i początku XX w. Na szczególną uwagę zasługują kamienice, w których obecnie mieszczą się: hotel „Wkra“ (1914) z „łącznikiem“ w postaci Bramy Mazurskiej z okresu dwudziestolecia międzywojennego i nieistniejąca już „Apteka pod Orłem“ z piękną rzeźbą orła. Warto też zwrócić uwagę na kamienice przy wylocie ulic Bielnikowej i Poprzecznej z głowami mieszczan i chłopów (1914). Przy ulicy Bielnikowej znajdują się trzy osiemnastowieczne kamienice, a na jezdni dziewiętnastowieczny bruk. Oprócz ulicy Bielnikowej, także ulice Piwna, Młyńska, Strumykowa i znajdująca się za Bramą Mazurską ulica Katarzyny, to najstarsze miejsca w mieście. Przy ulicy Katarzyny znajdują się również osiemnastowieczne kamienice, pobudowane w miejscu po byłej fosie zamkowej. Na skrzyżowaniu ulic Kościuszki i Władysława Jagiełły znajduje się siedziba Starostwa Powiatowego w Działdowie, w ktorym mieścił się przed wojną bank. Przy tej ostatniej znajduje się wiele ciekawych obiektów. Kamienica nr 10 to dawna piekarnia z okresu międzywojennego, zaś nr 12, to neogotycki obiekt z 1908 r. W kolejnej, niskiej budowli, pochodzącej z 1795 r., mieścił się kiedyś przytułek św. Łazarza, zamknięty w XIX w. Po drugiej stronie, na samym rogu, znajduje się natomiast ciekawa i dość spora kamienica tzw. „berlińska“. Dalej: budynek po dawnym hotelu i restauracji Kűhnela, a następnie Hotelu Polskim, nieco dalej willa należąca przed wojną do rodziny Frankensteinów. Obecnie jest to siedziba Działdowskiej Agencji Rozwoju S. A. Kolejna budowla, nr 17, to przebudowana willa Boenheima z 1874 r., a za nią kamienica „Pod Murzynkiem“, nazywana tak z powodu znajdującej się na niej płaskorzeźby dziecięcej główki. Skręcając w ulicę T. Boya–Żeleńskiego, zauważyć możemy piękny budynek Ośrodka Rehabilitacyjno-Edukacyjno-Wychowawczego w Działdowie oficjalnie oddanego do użytku 14 grudnia 2012 r. Dalej znajdują się budynki sądu i więzienia, wzniesione w latach 1896–1897 i budynek szkoły podstawowej z wygasającym gimnazjum, w którym mieściła się najpierw założona w 1911 r. Szkoła Ludowa, następnie szpital wojskowy, a w dwudziestoleciu międzywojennym: Szkoła Powszechna im. Króla Władysława Jagiełły. W budynku znajduje się izba pamiątkowa, którą można zwiedzić po uprzednim umówieniu się. Przed szkołą usytuowana jest kopia pomnika postawionego w w 1934 r. w 500. rocznicę śmierci króla Władysława Jagiełły. Po drugiej stronie znajduje się budynek, w którym obecnie znajduje się biuro gminy ewangelicko–augsburskiej, a przed wojną, w latach 1927-1939, mieściła się siedziba Muzeum Mazurskiego. Za tym budynkiem, w głębi, usytuowany jest ewangelicki kościół pw. Zbawiciela. Nieco dalej położona jest willa, w której mieściło się w czasie okupacji hitlerowskiej gestapo. Upamiętnia to tablica poświęcona ofiarom nazizmu. Zaraz obok znajduje się park, miejsce po byłym cmentarzu, a za nim dwie piękne wille z końca XIX w. Idąc w lewo, od ul. Władysława Jagiełły, wzdłuż ul. Małlka, dochodzimy do ul. Skłodowskiej, a przy niej budynki kolejowe przełomu XIX i XX w., budynek po byłej sali gimnastycznej z początku XX w., dwie kamienice czynszowe z XIX w., a przy skrzyżowaniu ulic: Skłodowskiej, Pocztowej i Księżodworskiej budynek poczty pochodzący z okresu dwudziestolecia międzywojennego. Idąc ul. Księżodworską w stronę przejazdu kolejowego, natrafimy na cmentarz ewangelicki. Za przejazdem kolejowym, przy ul. Polnej, znajdują się budynki Centrum Kształcenia Ustawicznego należącego do Działdowskiej Agencji Rozwoju S.A. oraz Zespołu Szkół nr 2 im. Jana Pawła II w Działdowie, przed którym postawiony został pomnik św. Jana Pawła II i „krzyż papieski“. W budynku szkolnym istnieje izba pamięci poświęcona papieżowi–Polakowi, którą można zwiedzić po wcześniejszym umówieniu się. Tuż obok szkoły znajdują się pozostałości po cmentarzu żydowskim. Przy ul. Grunwaldzkiej usytuowany jest zabytkowy elewator zbożowy z początku XX w. Za nim zabudowania po dawnych koszarach pruskich (1886), najpierw III Batalionu 44. Regimentu Piechoty, następnie II Batalionu 59 Regimentu Piechoty, a w dwudziestoleciu międzywojennym,  polskiego III Batalionu 32 Pułku Piechoty. W czasie wojny na terenie tego kompleksu funkcjonował obóz jeniecki, następnie przejściowy i pracy, co upamiętnia pomnik ofiar przy skrzyżowaniu ulic: Grunwaldzkiej i Chopina. W 1945 r. funkcjonował na tym terenie również obóz NKWD. Obecnie w budynkach pokoszarowych mieszczą się m. in. Państwowa Szkoła Muzyczna im. Arno Kanta (dawne kasyno), siedziba działdowskiego hufca ZHP (łaźnia), Powiatowa Biblioteka Pedagogiczna (komendantura), Powiatowy Urząd Pracy (pożołnierskie budynki mieszkalne) i Komenda Powiatowa Policji (willa oficerska). Przy ul. Grunwaldzkiej znajdują się również budynki Zespołu Szkół nr 1 z częścią oddaną do użytku już w 1935 r., a w nim izba pamięci, którą można zwiedzić po uprzednim umówieniu się. Na końcu tej ulicy położony jest cmentarz wymagający renowacji i zabezpieczenia przed dewastacją, na którym pochowane zostały ciała poległych żołnierzy w czasie I wojny światowej. Równolegle do ul. Grunwaldzkiej biegnie ul. Męczenników, której część budowali więźniowie działdowskiego obozu. Przy niej odrestaurowany tzw. „Pomnik Lotników“. Przy ul. Hallera budynek byłej gazowni miejskiej z 1903 r. Obecnie mieści się tu hotel i restauracja „Varia“, zaś nieco dalej, w stronę ul. Konopnickiej, wieża ciśnień z lat 1910–1912, a także budynek należący w latach 1928-1939 do komendy Komisariatu Straży Granicznej „Działdowo”, a bliżej ronda, zabytkowy kościół pw. św. Wojciecha. Dodać należy, że w Działdowie oprócz wspomnianych wcześniej kościołów istnieje jeszcze jeden, katolicki, zbudowany w 1997 r. i podniesiony do rangi sanktuarium: pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej i Błogosławionych Męczenników Działdowskich abpa Antoniego Juliana Nowowiejskiego i bpa Leona Wetmańskiego. Na cmentarzu komunalnym przy ul. Leśnej znajduje się „Kwatera wojenna Wojska Polskiego, ofiar terroru hitlerowskiego z II wojny światowej”, w której złożono szczątki ofiar z KL Soldau. 22 marca 2013 r., w pobliskim Lasku Zwierskiego stanął krzyż upamiętniający męczeńską śmierć pomordowanych w obozie koncentracyjnym Soldau. Od ronda, w prawo, tuż przy kościele pw. św. Wojciecha, znajduje się budynek szkoły podstawowej z wygasającym gimnazjum i Hala Widowiskowo–Sportowa im.  Polskich Olimpijczyków, w której rokrocznie odbywają się m. in. Międzynarodowy Halowy Turniej Baseballu o Puchar Prezydenta RP oraz Ogólnopolski Młodzieżowy Festiwal Piosenki Superhit. Od ronda w stronę centrum biegnie ul. Wolności, a przy niej budynek byłego szpitala miejskiego z 1911 r. i park. Budynek jest obecnie wykorzystywany przez Miejski Dom Kultury w Działdowie. Nieco dalej, przed skrzyżowaniem z ulicą Mławską, tzw. „rybaczówka“ z XIX w. Za ul. Wolności, po prawej stronie, Park Jana Pawła II z pomnikiem „Janowi Pawłowi II w rocznicę beatyfikacji“ autorstwa Jana Andrzeja Walaska. Wzdłuż ul. Wolności, za skrzyżowaniem z ul. Mławską, naprzeciwko zamku, powstałego w latach 1340-1391, usytuowany jest szereg zespolonych kamieniczek z XVIII, XIX i XX w. Zaraz za nimi młyn z 1907 r. W 2015 r. Działdowo zostało przyjęte do Międzynarodowej Sieci Miast Cittaslow.